‘Büyük Resesyon – Bir Marksist Bakış’, ‘Uzun Depresyon’ ve ‘Marks 200: Marks’ın İktisat Bilimine Bir Bakış’ kitaplarının muharriri Roberts’ın yıl boyunca okuduğu ve tavsiye ettiği kitaplar şöyle:
ALTI KRİZ
José Tapia’nın dünya iktisadı üzerine yeni bir kitabı var. “Dünya İktisadının Altı Krizi” (Six Crises of the World Economy) kitabında okuyucuya 1970’lerden bu yana dünya kapitalist iktisadının ‘genel resmini’ sunuyor. Tapia, 1970’lerden bu yana kapitalist ekonomilerde altı kriz tespit ediyor. Birinci kriz 1970’lerin ortasında, altıncı kriz ise 2020’de KOVİD-19 salgını sırasında meydana geldi.
Tapia, Marksist olmayan ekonomistler Wesley Mitchell ve Jan Tinbergen’in evvelki çalışmalarından büyük ölçüde yararlanıyor; bu bireyler, ana akım ekonomistler olmalarına karşın, ampirik çalışmalardan içsel tekrarlayan kapitalist krizler teorisini geliştirmiştir. Tapia’nın “Altı Kriz”i, Karl Marx’ın krizlerin kapitalizme mahsus olduğu ve artık dünya çapında genelleştirildiği görüşünü destekleyen deliller için temel bir okumadır. Büyük ekonomik krizler en az on yılda bir meydana gelir ve “küresel yönetişim” kurumları yaratma tarafındaki çoğunlukla başarısız teşebbüs, piyasa iktisadının kendini düzenleme ve verimli toplumsal sonuçlar üretme yeteneğinin yalnızca bir efsane olduğunu epeyce açık bir formda göstermektedir”.
SERVET EŞİTSİZLİĞİ
Buna karşılık, İngiliz İşçi Partisi Milletvekili Liam Byrne, “Servet Eşitsizliği” (Inequality of Wealth) isimli kitabında, çağdaş kapitalizmin yarattığı çok servet ve gelir eşitsizliğiyle başa çıkmak için reformist bir yaklaşım öneriyor.
Hiçbir şey yapılamayacağı görüşü ile seçmenlerin kabul etmeyeceği ekonomik yapının ihtilal niteliğinde bir dönüşüme gereksinim duyduğu görüşü ortasında işleri düzeltmek için bir ‘orta yol’ bulmaya çalışıyor. Bu hedefle bir hükümet her gence mesleğine başlaması için 10 bin sterlin vermeli; hükümet fonları oluşturmak için bir hâkim servet fonu kurmalı (Byrne’nin açıklamadığı şey) ve daha adil bir vergilendirme olmalı. Dahası, servet eşitsizliğini azaltmak için tüm bu ‘radikal’ tedbirlerin “üç parlamento” boyunca (15 yıl diyorum!) yavaş yavaş uygulamaya konulması gerekecekti, böylelikle seçmenler siyasetlere yavaş yavaş alışacaktı!
KAPİTALİZM DEVLETİ
Londra SOAS Üniversitesi’nden Profesör Costas Lapavitsas öncülüğünde NAMe Kolektifi tarafından kaleme alınan tezli bir çalışma olan “Kapitalizm Devleti” (The State of Capitalism) ile Marksist bakış açısına geri döndük.
Kolektif, okuyucuya kitabın emelini hatırlatıyor: Kapitalizmin bugün net tahlilini geliştirerek onu sosyalizmle değiştirmenin yolunu görmek. Neyi savunuyorlar? “Devlet ve daha geniş kamu kesiminin üretim, tüketim ve dağıtımda baskın bir rol üstlenmesiyle ekonomik karar alma sürecindeki güç istikrarı buna nazaran değiştirilmeli, ekolojik krizle dengeli ve toplumsal olarak şuurlu bir halde yüzleşmek için toplumsal temeller yaratılmalı, bunlar, özel sermayenin yapamayacağı şeyler.” “Kapitalizm Devleti”, kuvvetli bir tahlil çalışmasıdır, öğrenilecek ve tartışılacak çok şey vardır. Bu manada, kapitalizmdeki krizlerin nedenleri, emperyalist sömürünün tabiatı ve finansın rolü hakkındaki Kolektif’in görüşü konusunda fikir ayrılıklarım olsa bile, kitap kesinlikle okunmalıdır.
YANLIŞ FİYAT
Kapitalist yatırımda, daha yüksek üretkenlik yoluyla maliyetleri düşürmek ile düşen karlılık nedeniyle yatırımı yavaşlatmak ortasında temel bir çelişki vardır. Bu, Brett Christophers’ın bir başka mükemmel kitabı olan “Yanlış Fiyat”ın (The Price is Wrong) temel iletisidir: Kapitalizm gezegeni neden kurtaramaz?
Christophers, global ısınmayı sınırlamak için yatırım amaçlarına ulaşmada mani teşkil eden şeyin yenilenebilir güç ile fosil yakıt gücünün fiyatı olmadığını savunuyor. Yenilenebilir gücün fosil yakıt üretimine kıyasla karlılığı olduğunu söylüyor. Christophers, “piyasalarda dolaşan özel sermaye, hükümetlerden aldığı ve almaya devam ettiği tüm dayanağa ve teknoloji maliyetleri bu kadar süratli ve çok düşmüş olmasına karşın global elektrik üretimini gereğince süratli bir halde karbondan arındırmayı başaramıyorsa, bu muhakkak sermayenin bu işi yapmak için tasarlanmadığının açık bir işaretidir.” sonucuna varıyor.
Bunun yerine Christophers, karbon emisyonlarında süratli bir azalma sağlayacaksak, “yenilenebilir güç varlıklarının kapsamlı kamu mülkiyetinin en uygulanabilir modeli üzere göründüğünü” savunuyor. Rastgele bir süratli geçişi garantilemek için fosil yakıt üreticilerinin de kamu mülkiyetine sahip olması gerektiğini eklemek isterim.
VAHŞİ KAPİTALİZM
Grace Blakeley, İngiliz sol görüşlü Tribune mecmuasının köşe muharriri ve İngiltere yayınlarında siyasi tartışmalarda nizamlı panelist olarak yer alan, ekseriyetle soldaki sosyalist alternatifleri savunan tek sözcü. Yeni kitabı “Vahşi Kapitalizm”de (Vulture Capitalism), kapitalizmin ‘serbest piyasa’ ve rekabet sistemi olduğu tarafındaki ana akım neo-klasik iktisadın uzun müddettir devam eden kavramını çürütmeyi amaçlıyor.
Eğer kapitalizmde bir vakitler ‘serbest piyasa’ ve emeğin yarattığı karları elde etme uğraşında şirketler ortasında rekabet olduysa (ki Blakeley bundan kuşku duymaktadır), artık katiyen yoktur. Ona nazaran kapitalizm artık büyük monopoller tarafından denetim edilen ve devlet tarafından desteklenen planlı bir iktisattır. Blakeley, kapitalizmdeki krizlerin artık Joseph Schumpeter’in (ve bu mevzuda Marx’ın) ‘yaratıcı yıkım’ dediği şeyle çözülmediğini savunuyor. Kapitalizmdeki krizler, yani şirketlerin tasfiyesine yol açan çöküşler; kitlesel işsizlik ve mali çöküşler, büyük inhisarlar ve devlet tarafından ‘planlama’ yoluyla giderek daha fazla aşılmaktadır.
Blakeley, Marx’ın savunduğu, sermayenin karlılığı ile yatırım ve üretimin tertipli ve tekrarlayan krizlerine yol açan emeğin üretkenliği ortasındaki ‘modası geçmiş’ Marksist kriz açıklamasını ortadan kaldırıyor. Blakeley’e nazaran, kapitalizm aslında ‘planlama’ yaparak ve devletten yardım alarak bu cins krizleri önleyebilir yahut en azından çözebilir. Monopoller ‘yaratıcı yıkımdan’ kaçınabilir ve küçük işletmeler ve hepimizin ziyanına ilerlemeye devam edebilir.
Katıldığım bir tez değil. Kapitalizm, devlet inhisarı planlamasıyla milletlerarası krizlerin üstesinden gelemedi. Krizler, daha fazla kâr elde etme uğraşı ile bu kârı elde etmenin giderek zorlaşması ortasındaki çelişkiden kaynaklanan sistemli aralıklarla meydana gelmeye devam ediyor. Krizler hala kapitalist birikim sürecinin tabiatında vardır ve monopollerin buyruğundaki siyasetçiler tarafından yapılan ‘kötü seçimlerin’ sonucu değildir. Yalnızca kamu mülkiyeti ve planlama yoluyla özel sermayenin ve bedel yasasının sona erdirilmesi bu tıp krizleri durdurabilir.
ÖZGÜRLÜĞE GİDEN YOL
Joseph Stiglitz’in yeni kitabı “Özgürlüğe Giden Yol”da (Road to Freedom) Blakeley’de olduğu kadar olmasa da kimi karışıklıklar var.
Stiglitz’e nazaran insan özgürlüğünün düşmanı kapitalizmin kendisi değil, artan eşitsizliği, çevresel bozulmayı, şirket monopollerinin yerleşmesini, 2008 mali krizini ve Donald Trump üzere tehlikeli sağcı popülistlerin yükselişini besleyen ‘neoliberalizm’dir. “Bu uğursuz sonuçlar, tabiat kanunları yahut iktisat maddeleri tarafından emredilmemiştir” diyor. Bilakis, bunlar “bir seçim problemiydi, iktisadımızı yöneten kurallar ve düzenlemelerin bir sonucuydu. Onlar onlarca yıllık neoliberalizm tarafından şekillendirilmişlerdi ve hatalı olan neoliberalizmdi.”
Stiglitz daha evvelki kitaplarında, cürümlünün kapitalizm değil, hükümetlerin ve şirket destekçilerinin yönetilen kapitalizmin savaş sonrası devrinde var olan ‘oyunun kurallarını değiştirme’ kararları olduğunu savunmuştu. Kurallar, düzenlemeyi kaldırmak, özelleştirmek için değiştirildi; emekçi sendikalarını ezmek vb. Fakat Stiglitz, yönetici seçkinlerin oyunun kurallarını değiştirmeyi neden gerekli gördüğünü asla açıklamıyor. Savaş sonrası kuralları neoliberal olanlara yanlışsız kaydırmak ne oldu? ‘İlerici kapitalizm’ 21. yüzyılda bir çelişkidir. Ve hatta Stiglitz bile bunun başarılmasının mümkün olduğundan kuşku ediyor.
EŞİTSİZ KALKINMA VE KAPİTALİZM
Çok daha kıymetli ve içgörülü bir kitap ise Brezilyalı Marksist ekonomistler Adalmir Antonio Marquetti, Alessandro Miebach ve Henrique Morrone’a ilişkin. “Eşitsiz Kalkınma ve Kapitalizm” (Unequal development and Capitalism) başlıklı kitapta muharrirler eşitsiz kalkınmanın kapitalizmin tanımlayıcı bir özelliği olduğunu savunuyor.
“Tarih boyunca, ülkeler ve bölgeler emek verimliliği büyümesinde farklılıklar gösterdi – yoksulluğun azaltılması ve kalkınmada değerli bir belirleyicidir – ve birtakım ülkeler vakit zaman gelişmiş iktisatların verimlilik düzeylerine yahut refahına yetişebilseler de başkaları geride kalıyor.”
Küresel Güney ülkelerinin işgücü verimliliği ve hasebiyle hayat standartları konusunda asla ‘aradaki farkı kapatamayacaklarını’, zira Global Güney’deki sermayenin kârlılığının Global Kuzey’e kıyasla süratle eriyeceğini göstermektedirler.
Güçlü bir devlet müdahalesi olmadan, düşen kâr oranı ile emek verimliliğinin artırılması ortasındaki çelişkinin üstesinden gelinemez. Müelliflerin belirttiği üzere, “Bu sorun birçok orta gelir tuzağı ülkesinde gözlemleniyor.
Bu durumlarda, devlet müdahalesi elzem hale geliyor ve Çin’de olduğu üzere kâr oranı düşerken bile yatırımı genişletiyor.” Motamot o denli. Çin’in şu anda ABD emperyalizmini çok korkutan ortayı kapatma başarısı, düşen kârlılığın sermaye yatırımı üzerindeki tesirinin üstesinden gelen devlet öncülüğündeki yatırımlardan kaynaklanmaktadır.
VASAL DEVLET – AMERİKA BRİTANYA’YI NASIL YÖNETİYOR?
Bu ortada, gelişmiş kapitalist ekonomiler, finans sermayesi üretken dalı sıkıştırdıkça, kıymetli bir gelişmede istikrarlı bir biçimde sona eriyor.
Bu, İngiltere için yeni bir kitap tarafından grafiksel olarak ortaya konmuştur, Angus Hanton son kitabı Vassal State – How America Running Britain’da, ABD şirketlerinin ve finansının İngiliz sanayilerinin kalan büyük kısımlarının sahibi olma ve denetim etmede oynadığı baskın rolü göstermektedir.
Bu ABD devralması, Muhafazakar Thatcher’dan Emekçi Partisi’nin Blair’ine kadar ardışık İngiliz hükümetleri tarafından kabul edilmiş ve hatta teşvik edilmiştir.
Hanton, Thatcher’ın vazifedeki ikinci tam yılında, 1981’de, İngiltere paylarının sırf yüzde 3,6’sının yurtdışında sahip olunduğunu göstermektedir. 2020’ye gelindiğinde bu sayı yüzde 56’dan fazlaydı. ABD şirketlerinin Avrupa’da sahip olduğu tüm varlıkların yarısından fazlası İngiltere’dedir.
ABD şirketlerinin İngiltere’de, Almanya, Fransa, İtalya, Portekiz ve İsveç’teki çalışanlarının toplamından daha fazla çalışanı vardır. En büyük ABD şirketleri İngiltere’ye 700 milyar dolardan fazla mal ve hizmet satıyor, bu da İngiltere’nin toplam GSYİH’sinin dörtte birinden fazlasına denk geliyor.
MARX’IN KAPİTALİNİN İZİNDE
İncelenen bir sonraki kitaplar bizi Marksist iktisat teorisine geri döndürüyor. “Marx’ın Kapitalinin İzinde: Marksist Politik İktisattaki Tartışmalar ve 21. Yüzyıl Kapitalizmine Dersler” (In the Tracks of Marx’s Capital: Debates in Marxian Political Economy and Lessons for 21st Century Capitalism), Türkiye’den iki tanınmış Marksist ekonomistin değerli yeni bir kitabı.
Ahmet Tonak ve Sungur Savran, son 40 yılda yazdıkları ve Marx’ın kapitalist üretim biçiminin tahlilinin günümüze kadar gelişimini ve ehemmiyetini ‘izleyen’ bir dizi yapıtı bir ortaya getiriyor.
Tonak ve Savran, Marx’ın Kapital’inin, Kapital’in tahlilini revize etme ve çürütme istikametindeki moda teşebbüslerine karşın, kapitalist üretimin hareket maddelerini anlamak için temel taş olmaya devam ettiğini ikna edici bir formda gösteriyor.
Kapital, çoğunluğun azınlığı sömürmesine dayanmayan, insanları ve doğayı işbirliği ve özgürlük dünyasında bir ortaya getiren, insanlık için yeni bir toplumsal oluşuma gerçek bizi yönlendirmek için hâlâ tek projektör halinde.
AZALAN KÂRLILIK VE ABD EKONOMİSİNDEKİ EVRİMİ
Ascension Mejorado ve Manuel Roman, ABD iktisadını Marksist bir bakış açısıyla tahlil eden ve bunu yaparken Marx’ın kârlılık maddesine ve kapitalist üretimdeki krizlerle olan temel münasebetine daha fazla ampirik takviye sağlayan bir kitap yazdılar.
“Azalan Kârlılık ve ABD İktisadının Evrimi: Klasik Bir Bakış Açısı” Declining Profitability and the Evolution of the US Economy: A Classical Perspective) başlıklı yapıtta Mejorado ve Roman, okuyucuyu ABD iktisadından en son bilgileri kullanarak Marksist kriz teorisinde bir seyahate çıkarıyor.
En değerlisi, Mejorado ve Roman, yatırımların çökmesine ve nakit istiflenmesine yol açan şeyin kâr oranı ve kitlesindeki hareket olduğunu, bunun da ‘efektif talepte’ bir çöküşe neden olduğunu, karşıtının geçerli olmadığını gösteriyor.
Marx’a nazaran toplam seviyede atıl para talebindeki artış, kapitalist sınıfın bir bütün olarak yatırım ve üretimi kârlı görmemeye ikna edilmesiyle gerçekleşir. Bu biçimde Marx, tesirli talep tahlilini kapitalist üretim ve büyümenin altında yatan temel faktörlerin tahliline bağladı.”
Yazarlar, 2012’den 2020’ye kadar olan devirde, finansal olmayan kurumsal gerçek kâr kitlesinde bir sakinlik yaşandığında ‘sessiz depresyon’a atıfta bulunmaktadır. Münasebetiyle Mejorado ve Roman ‘sessiz depresyonun’ sona ermesini beklemiyor.
“Uzun vadeli sakinlik yolu, gerçek dallardaki düşük sermaye birikimi eğilimleri ve varlık balonlarını besleyen bankacılık iskeletindeki finansal kırılganlığın artması göz önüne alındığında, depresyonun “devam etmesi olasıdır.”
EKONOMİK BÜYÜME VE UZUN DÖNGÜLER
Yunan Marksist ekonomistler Nikolaos Chatzarakis, Persefoni Tsaliki ve Lefteris Tsoulfidis, son bilgilerle uzun döngüler ile ekonomik büyümeye bakıyor ve kapitalizmdeki bu uzun döngüleri tespit etmeye çalışıyor.
Yazarlar, “Ekonomik Büyüme ve Uzun Döngüler” (Economic growth and long cycles) isimli kitaplarında mevcut ana akım büyüme modellerini eleştirel bir biçimde pahalandırıyor ve klasik politik iktisat diye isimlendirdikleri lakin özünde Marksist bir yaklaşım olan şeye dayalı olarak ekonomik büyüme teorisine alternatif bir yaklaşım sunuyorlar.
Kapitalist gelişimin “sistematik olarak hızlanan büyüme oranları ve büyümenin yavaşladığı ve bazen negatif hale geldiği misal uzun ömürlü başka periyotlarla karakterize edilen uzun genişleme dönemleri” biçimini aldığını savunuyorlar.
Yazarlar bize uzun döngülerin varlığına dair yeni ispatlar sunuyor ve bunu yaparken bize 21. yüzyılda kapitalizmin uzun vadeli “sağlığı”na dair değerli bir gösterge sunuyorlar. Muharrirlerin tahliline nazaran, beşinci K döngüsü bu on yılın sonunda sona ermeli.
YOĞUNLAŞTIRILMIŞ KAPİTAL
Ve son olarak iki çok yararlı ve eğitici eser: Biri kapitalizm üzerine; başkası sosyalizm. Birinci olarak Ağırlaştırılmış Kapital’de (Capital Condensed) Colin Chalmers, Kapital’in üç cildinin anlaşılır, okunması kolay ve kısa bir versiyonunu sunuyor.
Okuyucuyu adım adım Marx’ın kategorileri ve tarifleri ile bunların çağdaş kapitalizmin karmaşık ağını nasıl oluşturduğuna götürüyor. Bence bu kitap iktisada aşina olmayan meraklılar için âlâ bir eğitmen ki bunu başarmak çok zordur.
GELECEĞİ GERİ ALMAK
İkinci olarak Simon Hannah’nın Geleceği Geri Almak adlı kitabı var: Yeni Başlayanlar İçin Ekonomiyi Planlama Rehberi (Reclaiming the Future: A Beginner’s Guide to Planning the Economy).
Hannah okuyucuları, ömürlerimiz üzerindeki güç ve denetimin büsbütün bizim elimizde olduğu radikal demokratik bir topluma hakikat dönüştürücü bir seyahate çıkarıyor.
Hannah, iktisadımızı insan gereksinimleri ve çevresel sonlar çerçevesinde düzenleyen bir taban iktisadının yapı taşlarını ortaya koyuyor ve gezegeni yok etmeden milyarlarca insanın gereksinimlerini karşılamanın tek yolu olarak sosyalist demokratik planlamanın ikna edici bir örneğini sunuyor.
MICHAEL ROBERTS KİMDİR
Marksist iktisatçı Michael Roberts, Londra Kentinde ekonomist olarak 40 yıldan fazla çalıştı. Küresel kapitalizmin işleyişini merkezinde gözlemledi. Birebir vakitte, politik bir hareketçi olarak on yıllarca emek hareketinin içerisinde yer aldı. Kitapları ortasında Büyük Resesyon – Bir Marksist Bakış (2009), Uzun Depresyon (2016), Marks 200: Marks’ın İktisat Bilimine Bir Bakış (2018) yer almaktadır.
Roberts haftada bir gün Aydınlık Gazetesi’ndeki köşesinde tahlillerine devam ediyor.